dene boje). Već u prethistorijsko doba služio se čovjek
raznim prirodnim bojama: žutim i crvenim okerom. zele
nom zemljom (terre verte), azuritom i malahitom, rume-
nicom i auripigmentom, čađom i kredom. Uz ove prirodne
boje počela je u starom vijeku proizvodnja umjetnih anor
ganskih boja: egipatskog modrila (kalcijev-bakreni silikat),
olovne gleđe i minija (olovni oksidi), te olovnog bjelila
(bazični olovni karbonat). U srednjem je vijeku, najprije
u Bizantu, ultramarin (smrvljen i vodom plavIjen lazurit,
prirodni natrijev aluminijev silikat s nešto natrijeva sul
fida) zamijenio egipatsko modrilo, jer se vještina priprav
ljanja te boje izgubila u metežu, kad je propalo rimsko
carstvo. Na početku novog vijeka nadošla je još smaIta
(smrvljeno kobaltovo staklo ljubičaste boje), umjetno pri
ređeni karbonati bakra i napuljsko žutilo (olovni antimonat).
U 18. i 19. st. otkriven je velik broj novih umjetnih anor
ganskih boja.
Danas se kod upotrebe anorganskih boja puzi na to, da
boje dobro pokrivaju, t . j. da su već u tankom sloju pot
puno neprozirne, da su postojane na zraku i svijetlu, a kod
njihove tehničke upotrebe traži se još, da nisu otrovne.
Iz posljednjeg razloga zabranjena je danas tehnička upo
treba olovnog bjelila i švajnfurtskog zelenila (bakreni ace
tat-arsenit), premda boje odgovaraju drugim zahtjevima,
pa i danas služe u slikarstvu u ograničenoj mjeri.
Od anorganskih su boja najvažnije:
Bijele boje: Olovno bjelilo, pokriva vrlo dobro, ali nije
posve postojano, jer s vremenom crni. Cinkovo bjelilo
(cinkov oksid), pokriva slabije, ali je postojanije od olo
vnog bjelila i pritom neotrovno. Titanovo bjelilo (titanov
oksid), pokriva vrlo dobro, ali neke vrste na svijetlu po
sive. Litopon (smjesa cinkova sulfida i barijeva sulfata),
jeftina je boja, koja služi za pokrivanje podloge. Kreda
(kalcijev karbonat), služi u prvom redu kao jeftina vodena
boja u tehnici za pokrivanje velikih površina.
Žute boje: Napolitansko žutilo, d·)bro pokriva i vrlo je
postojano. Veliki broj žutih boja daje kromna kiselina,
koje se soli s nekim kovinama (olovo, cink, barij, stron
cij) danas mnogo upotrebljavaju kao boje. Namiješane
s uljem nisu na svijetlu sasvim postojane, a olovni kromat
(kromovo žutilo), koji se najviše upotrebljava, usto je i
otrovan. Kadmijevo žutilo (kadmijev sulfid) pokriva dobro
i nije otrovno, ali se radi visoke cijene upotrebljava samo
u slikarstvu. Oker (prirodni aluminijev hidrosilikat, koji
sadržava nešto željeza), ako je čist, vrlo je postojan, a
usto jeftin, pa mnogo služi u tehnici. Neke vrsti poznate
su pod imenom terra di Sicna.
Crvene boje: Crveni oker, dolazi .u prirodi kao terra
rossa i terra di Treviso, a pravi se i umjetno žarenjem
žutoga okera. Željezni oksid (Fe:!03) služi u tehnici kao
jeftina i postojana crvena boja. Rumeniea, cin ober (živin
sulfid), neke vrste nisu na svijetlu sasvim postojane, jer
s vremenom potamne. Boja nije otrovna, jer je u vodi i
kiselinama posve netopljiva. Minij (olovni oksid Pb304)
se upotrebljavao u srednjem vijeku mnogo kao zamjena
za skupu rumenicu kod ukrašivanja rukopisa (otud ime
minijature). Danas služi za premazivanje željeznih kon
strukcija, da bi se zaštitile od rđe.
Modre boje: Ultramarin, dobiva se danas umjetno ža
renjem bijele gline s natrijevim sulfatom i ugljenom. Boja
je postojana na svijetlu i jeftina. Kobaltovo modrilo (ža
rcn aluminijev oksid uz dodatak male količine kobaltova
oksida) postojana je i neotrovna boja. Berlins~o (parisko)
modrilo (feri-ferocijanid, Fe.[Fe C.N .J3), poknva vrlo do
bro, na zraku i svijetlu je postojano i pritom neotrovno,
pa se mnogo upotrebljava.
Zelene boje: Švajnfurtsko zelenilo, dobro pokriva i po
stojano je, ali je veoma otrovno, stoga mu je upotreba u
tehnici zabranjena, a i u slikarstvu se izbjegava. Kromovo
zelenilo (kromov oksid, koji sadržava nešto vode, Cr203 +
H,O), postojana je i neot rov na boja. Kobaltovo (Rinman
novo) zelenilo (žaren cinkov oksid uz dodatak male ko
ličine kobaltova oksida), slabo pokriva, ali je veoma
postojano.
Smeđe boje: Umbra (prirodni aluminijev hidrosilikat,
koji sadržava nešto mangana i željeza), s vremenom tamni.
Crne boje: Kao crna boja najviše se upotrebljava ugljik
u raznim oblicir.Ja (čađa, drveni i košta ni ugljl'll, rjeđe
grafit). Pokriva vrlo dobro i vrlo je postojan. Osim toga
upotrebljava se još željezni oksid (Fe203) imanganovo
crnilo (manganov dioksid, MnOz), koji' su također posto
jani, ali slabije pokrivaju.
LIT.: A. Eihner. Ma/materiafienkunde a/s Grund/age der Ma/techn'k,
Berlin 190~. ,"1.. Doerner. Ma/material und seine Verwendung lm Bild~.
O izd .. Stuttgart 1938; F. Rose. Die Minera/farben, Leipzig 1910; Ch.
Cottignies. C ·m/eur. et peintures. Pariz 1924; F. W . Weber. Arlisls'
Pigments, New York.
S. M.
Organske boje. Gotovo su sve prirodne i umjetne organ
ske boje ciklični spojevl; derivati benzola, naftalina, an tra
cena, karbazola i t. d. Danas se skoro sve organske boje
dobivaju iz katrana kamenog ugljena, zato se i zovu ka
transke ili anilinske bOje. U trgovini ima oko desetak ti
suća tih boja.
Prvi temelj i poticaj za proizvodnju umjetnih katranskih
boja dala su otkrića mauvcina, ljubičaste boje, po Perkinu
(1856), i bksina, crvene boje, po Verguinu (1859). Organ
ske se boje upotrebljavaju za bojenje i tiskanje tekstil
nih vlakanaea, pređe i tkanina iz vune, pamuka, svile,
umjetne sviJe, celulozne vune, lana, jute i t. d. , nadalje za
bojenje kože, papira, slame, drva, umjetnog cvijeća,
perja, masti, voska, sapuna, tinte, živežnih namirnica. po
kosti. lakova it. d . U analitičkoj kemiji služe mnoge organ
ske boje kao indikatori (1ethylorange, Phenolphthalein
i t. d .) . U histologiji i bakteriologiji služe za bojenje
mikroskopskih preparata, a u fotografiji za senzibiliziranje
fotografskih emulzija. Organske se boje dijele kemijski: u
nitroso-, nitro- , a z o - , diazo-, tiazol-, d ifenilmetanske, trifenil
metanske, rosanilinske, antrakinonske, oksiketonske, kino
linske, indigo, indigoidne boje i t. d . Zajednička kemijska
karakteristika svih organskih boja jest njihova nezasićenost.
Obojenost međutim ne zavisi samo o broju i razmještaju
dvostrukih vezova i nezasićenosti jednog ili više atoma,
nego i o općoj molekularnoj konstituciji.
Danas dijelimo organske boje po metodama rada u gla
vnOm području njihove upotrebe, t. j. u tekstilnoj proizvo
dnji, bez obzira na njihovu konstituciju na one, koje su:
A. u vodi topive: 1. kisele boje, 2. bazične boje. 3 . sub
stantivne ili direktne boje, 4. boje na močila (Bcizenfarb
stoffe); B. u vodi netopive: 1. sumporne boje, 2 . močne boje
(Ki.ipenfarbstoffe), 3 . boje na močila (netopive u vodi).
-t
boje, koje se grade na vlaknu (Entwicklungsfarbstoffe), 1 .
boje za acetatnu svilu, 6. boje topive u organskim topilima.
U trgovinu dolaze organske boje pod različnim nazivima,
koji su djelomično odabrani samovoljno, a djelomično ve
zani na njihovu užu kemijsku konstituciju ili na način upo
trebe, kao na pr. Chrysoidin- , Auramin-, Methylen-, Pho
sphin- , Diamin-, Benzidin-, Chlorantin- , Chloramin- , Diazo.;
Sirius- , Eliamin-, Benzochrom-, Immedial- , Sulfogen-, Pyro
gen-,
Anthralan- , Alizarin- ,
Palatineeht-,
Neolan- ,
Indal1'
thren- ,
Cibanon-,
Sandothren-,
Romanthren-,
Helindon-,
Antinol-, Tinonchlor-,
Indigosol-,
Naphtol AS-,
Ultrazol-,
Cibanaphtol- ,
Irganaphtol- ,
Rapidogen- ,
Rapidecht-,
Neo
coton-boje i t. d .
Spomenuta otkrića prve sintetske organske boje mau
veina po Perkinu (1856) i fuksina po Verguinu (1859), na
dalje veoma značajni radovi Griibea, Liebermanna, Caroa
i Perkina oko određivanja konstitucije i sinteze a1izarina
te radova A. v. Baeyera na sintezi indiga dali su poticaj
čitavim plejadama kemičara za najsmjelije kemijske sin
teze organskih boja.
Spoznaja, da katran kamenog ugljena sadrži mnoge
aromatske spojeve (benzol, toluol, ksilol, fenol, krezol e,
naftalin i antracen), koji služe kao kemijsko gradivo za
sve organske bOje, učinila je katran glavnom sirovinom
organske kemijske proizvodnje. Za proizvodnju organskih
boja katran se najprije odijeli sedimentacijom od amoni
jačne vode, a zatim se podvrgne frakcioniranoj destilaciji.
Prva frakcija (do 170° C) je t. zvo lako ulje; sadrži u gla
vnom benzol i njegove homologe. Druga frakcija (do 270 0 C)
je teško ulje; sadrži naftalin, fenol e sa visokim vrelištem,
kinolinske baze i t. d. Treća frakcija (do 400° c) sadrži
velike količine antracena, pa se zove arrtracensko ili, po
zelenoj bOji, zeleno ulje; destilira se najčešće u vaku
umu. Dalji destilat nema značaja za veleobrt organskih
boja. Ostatak je paklina ili smola, koja se upotrebljava
za izradbu briketa, gradnju cesta, krovnu ljepenku i t. d.
Pojedine se frakcije dalje destilacijom dijele, čiste i upo
trebljavaju kao ishodni proizvodi za kemijsku sintezu. Od
benzola i njegovih derivata dobivamo ni/riranjem t. zvo
nitro-spojeve, a iz ovih redukcijom amino-spojeve: naime
anilin (C.H5NHz), orto- i para-toluidin i ksilidine, koji su
Stranica:Hrvatska enciklopedija sv III 01-100.djvu/14
Ova stranica nije ispravljena
